Wynagrodzenia w przedsiębiorstwach

Małe i średnie przedsiębiorstwa tworzą znaczącą część polskiej gospodarki. Jeszcze większy jest udział takich firm na rynku pracy. Przypomnijmy, że definicje małych i średnich przedsiębiorstw zawiera ustawa o swobodzie działalności gospodarczej. Dwoma czynnikami decydującymi o tym statusie, według ustawy, jest średnioroczna wielkość zatrudnienia oraz przychód ze sprzedaży (ewentualnie wielkość aktywów).

Najbardziej interesuje nas wielkość zatrudnienia, gdyż według tego kryterium powstaje większość badań płacowych. Tak więc małym przedsiębiorstwem jest firma zatrudniająca mniej niż 50 osób, średnim zaś mniej niż 250 osób. Początkiem 2005 r. wejdzie kolejny przepis ustawy, definiujący nową w polskim prawie kategorię firm - mikroprzedsiębiorstwa. Będą nimi - według kryterium zatrudnienia - firmy zatrudniające najwyżej 9 osób. W 2001 r. było w Polsce ponad 1,6 mln firm zaliczanych do sektora MSP. Oznacza to, że 99,83 proc. spośród wszystkich polskich firm to organizacje małe bądź średnie! Przy tym ich udział w ogólnej liczbie przedsiębiorstw cały czas rośnie.Sektor małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) wytwarza w Polsce niemal 50 proc. PKB, przy czym także ten wkład w ostatnich latach wzrasta. Niemal tyle samo wynosi udział nakładów inwestycyjnych sektora MSP w stosunku do nakładów inwestycyjnych wszystkich przedsiębiorstw.Jeśli popatrzy się na strukturę zatrudnienia w Polsce, okazuje się, jak sektor MSP jest ważny dla naszego kraju. Zdecydowana większość pracujących Polaków znajduje zatrudnienie właśnie w MSP. Ilustruje to poniższy wykres.

Wykres 1. Udział zatrudnienia w MSP w stosunku do zatrudnienia ogółem w Polsce.

Źródło: opracowanie własne na podstawie M. Juchnowicz 2004 i www.isbc2004.pl

W 2002 r. już 68 proc. pracujących Polaków zatrudnionych było w sektorze MSP. Stanowiło to 7 006 tys. pracowników. Zauważmy, że od 1997 r. odsetek ten wzrósł o 7 punktów proc.

Poziom wynagrodzeń w sektorze MSP

Bardzo ciekawych spostrzeżeń dotyczących płac dostarczają badania przeprowadzone na przełomie lat 2003 i 2004 przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Wzięło w nich udział ponad 700 firm, przeanalizowano ponad 1700 stanowisk. Wyniki badań potwierdziły opinię o niższych płacach w sektorze MSP. Średnie wynagrodzenie wyniosło tam 1950 zł, czyli 13 proc. poniżej średniej krajowej zanotowanej przez GUS. Zależność taka występuje nie tylko w Polsce - podobnie jest w całej niemal Unii Europejskiej. Do wyjątków należy Dania, gdzie płace w najmniejszych firmach kształtują się na wyższym poziomie niż w średnich i dużych. Jednocześnie okazuje się, że prawie 80 proc. pracowników zatrudnionych w małych i średnich przedsiębiorstwach zarabia poniżej średniej krajowej, a zarobki jedynie 10 proc. przekraczają kwotę 3000 zł. Badania potwierdziły też tezę o niskich rozpiętościach płacowych w mniejszych firmach. Wskaźnik rozpiętości między badanymi stanowiskami wyniósł zaledwie 1,86. Przy czym największe zróżnicowanie zarobków w obrębie MSP występują handlu hurtowym i detalicznym, najmniejsze natomiast w branży hotelarskiej i gastronomicznej. 

Okazuje się również, że nie istnieją szczególnie duże różnice w wynagrodzeniach między firmami małymi a średnimi - zaobserwowano tylko niewielką przewagę tych większych. Niewielki wpływ na to zróżnicowanie ma zajmowane stanowisko. Na najniższych w hierarchii, wynagrodzenia w firmach małych i średnich są niemal identyczne. Co ciekawe, niewielkie różnice występują też u kierowników produkcji. Większe zróżnicowanie zanotowano u księgowych i specjalistów branżowych.

Wykres 2. Porównanie wynagrodzeń w firmach małych i średnich na wybranych stanowiskach.

Źródło: B. Sajkiewicz, 2004

Badania IPiSS pokazały również zależności wynagrodzeń w MSP od lokalizacji firmy. Generalną zasadą jest, że im większa miejscowość, tym lepsze zarobki. Przy czym wyższe płace w średnich firmach odnotowano w dużych miastach. Natomiast w miastach mniejszych (poniżej 100 tys. mieszkańców) oraz na obszarach wiejskich lepiej płaciły firmy małe. Nieco inaczej sytuacja zróżnicowania wynagrodzeń wygląda w niektórych województwach. Przykładowo średnia różnica między wynagrodzeniami w małych i średnich przedsiębiorstwach w województwie zachodniopomorskim w 2002 r. wyniosła prawie 500 zł. Oczywiście różnice te w tym regionie są silnie uzależnione od branży. W hotelach i restauracjach średnich wielkości zarabiało się prawie 900 zł więcej niż w małych. W handlu i naprawach ta różnica była już mniejsza - 300 zł. Dokładne różnice w poszczególnych branżach ilustruje wykres.

Wykres 3. Wynagrodzenia w MSP w woj. zachodniopomorskim (2002 r.)

Źródło: A. Zelek, 2004

Znacznie niższe wynagrodzenia oferują natomiast mikroprzedsiębiorstwa. Z wyliczeń GUS wynika, że przeciętna płaca w firmach zatrudniających do 9 pracowników wyniosło w 2003 r. zaledwie 1348 zł. W tym samym okresie płace w całej polskiej gospodarce były o ponad 60 proc. wyższe. Oznacza to jednak i tak duży wzrost wynagrodzeń w najmniejszych firmach w porównaniu z 2002 r. kiedy płaciły one średnio 1218 zł. Jest to więc wzrost nieco ponad 10 proc., w porównaniu z prawie 5 proc. wzrostem w całej gospodarce narodowej. Przy czym najwyższe wynagrodzenia w 2003 r. oferowały mikroprzedsiębiorstwa zajmujące się pośrednictwem finansowym i obsługą nieruchomości, najniższe zaś hotele i punkty gastronomiczne. 

Wykres 4. Porównanie wynagrodzeń w mikroprzedsiębiorstwach i gospodarce narodowej w wybranych branżach w 2003 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS

Dane GUS pokazują również niewielkie rozpiętości wynagrodzeń w najmniejszych przedsiębiorstwach. Wskaźnik rozpiętości między najlepiej a najgorzej płacącą branżą w mikroprzedsiębiorstwach wynosi 1,72 a w gospodarce narodowej ogółem - 2,6. 

Przyjrzyjmy się jeszcze różnicom w płacach kobiet i mężczyzn w sektorze MSP. Badania takie przeprowadził GUS w październiku 2002 r. Niestety, podział firm według wielkości zatrudnienia nie odpowiada ustawowym definicjom. 
Na uwagę zasługuje fakt, że w najmniejszych, wyodrębnionych w badaniu firmach, zatrudniających do 19 osób, kobiety zarabiają przeciętnie więcej niż mężczyźni. Różnica wprawdzie nie jest duża - wynosi około 33 zł - niemniej jednak jest to jedyna grupa firm, gdzie na uprzywilejowanej pozycji, jeśli chodzi o zarobki jest płeć piękna. W większych przedsiębiorstwach lepiej zarabiają już mężczyźni. Przy czym im więcej osób zatrudnionych w firmie, tym dyskryminacja płacowa większa. Wynagrodzenia według płci w sektorze MSP pokazuje poniższa tabela:

Tabela 1. Wynagrodzenia kobiet i mężczyzn w MSP (październik 2002 r.)

Źródło: Struktura wynagrodzeń według zawodów w październiku 2002, GUS 2003

Wyniki pokazujące większe dyskryminowanie w większych firmach dziwią o tyle, że firmy z sektora MSP praktycznie nie wykorzystują technik wartościowania pracy, które są uważane za główne narzędzie przeciwdziałania dyskryminacji. Według badań IPiSS stosuje je zaledwie 7 proc. firm z sektora MSP, w tym 6 proc. małych i 9 proc. średnich. Jedynym wyjaśnieniem fenomenu wydaje się fakt mniejszego różnicowania wynagrodzeń w mniejszych firmach. Z tego właśnie, a nie chęci niedyskryminowania, będzie najprawdopodobniej wynikać takie zjawisko. Nie dziwi też fakt, że w sektorze MSP wyższe wynagrodzenia oferuje sektor publiczny, wszak w całej polskiej gospodarce lepiej opłaca się tam pracowników. Tutaj jednak większe zróżnicowanie występuje w firmach najmniejszych. Ten fakt może wynikać z kolei z bardzie sformalizowanego sposobu ustalania wynagrodzeń w firmach sektora publicznego. Firmy prywatne - pozbawione takich ograniczeń - płacą tyle, na ile mogą sobie pozwolić. Czyli niewiele.

Tabela 2. Wynagrodzenia w publicznych i prywatnych MSP (październik 2002 r.)

Źródło: Struktura wynagrodzeń według zawodów w październiku 2002, GUS 2003

Jako ciekawostkę można podać fakt, że odwrócenie tego trendu następuje już w następnej grupie firm, zatrudniających między 250 a 499 osób. Mimo wspomnianego wcześniej spłaszczenia wynagrodzeń w sektorze MSP, badania GUS pokazują, że wpływ na nie ma zarówno poziom w hierarchii firmy, jak i zajmowane stanowisko. Chociaż oczywiście różnice nie są tu duże w porównaniu z większymi organizacjami. Wynagrodzenia kierowników firm najmniejszych (do 19 pracowników) są 3,6 razy wyższe niż pracowników przy pracach prostych. W firmach średnich (od 100 do 249 pracowników) rozpiętość między tymi zawodami wynosi już 4,1. 

Tabela 3. Wynagrodzenia według dużych grup zawodowych (październik 2002 r.)

Źródło: Struktura wynagrodzeń według zawodów w październiku 2002, GUS 2003

Płace w przedsiębiorstwach średnich na stanowiskach kierowniczych są średnio o 30 proc. wyższe, niż w najmniejszych. Podobny wzrost zarobków jest na stanowiskach specjalistycznych. W ich przypadku różnica jest widoczna tak naprawdę dopiero w firmach zatrudniających przynajmniej 100 osób. Wzrost płac w poprzednich grupach firm jest bowiem niemal symboliczny. Największa różnica w wynagrodzeniach pomiędzy przedsiębiorstwami średnimi a najmniejszymi jest jednak w grupie robotników wykwalifikowanych. Ich zarobki w nieco większych firmach są wyższe o ponad 40 proc. niż w przedsiębiorstwach najmniejszych. Najmniejszą "premię" za pracę w większych firmach otrzymują pracownicy biurowi (zarobki wyższe o 21 proc.) i - przede wszystkim - robotnicy niewykwalifikowani (wzrost o 16 proc.).

Podwyżki w MSP

Niezwykle istotna dla pracownika kwestia podwyżek w sektorze MSP jest zazwyczaj inaczej rozwiązywana niż w firmach większych. Wynagrodzenia są tu mało sformalizowane (rzadko można wręcz mówić o systemach wynagrodzeń), tak więc nie ma także schematów wzrostu płac. Dokonuje ich zazwyczaj prezes firmy, bądź bezpośredni zwierzchnik w oparciu o własne uznanie. Z badań IPISS wynika, że tylko około 30 proc. firm przeprowadza okresową ocenę pracy zatrudnionych, która mogłaby zobiektyzować m.in. kryteria przyznawania podwyżek. Przy czym odsetek firm stosujących takie rozwiązanie nie jest uzależniona od wielkości firmy. Najczęściej ocenia się specjalistów - taką praktykę stosuje się w odniesieniu do ponad 40 proc. przebadanych pracowników na tych stanowiskach. Najrzadziej natomiast oceniana jest praca księgowych - nieco ponad 30 proc. przebadanych. Pamiętajmy jednocześnie, że zaledwie 7 proc. firm wprowadziło system wartościowania stanowisk pracy. Zarówno pracownicy, jak i szefowie firm stwierdzili, że największy wpływ na podwyżki płac w małych i średnich firmach mają wyniki finansowe przedsiębiorstwa. Stosunkowo duże znaczenie ma też sytuacja na lokalnym rynku pracy. W bardzo niewielkim stopniu na podwyżki dla pracowników oddziaływuje inflacja. Presja związków zawodowych w sektorze MSP ma na płace tylko marginalne znaczenie.

Wykres 5. Co wpływa na wzrost wynagrodzeń w MSP w ocenie szefów firm.

Źródło: B. Sajkiewicz, 2004

Rozkładając dane z wykresu na poszczególne sekcje działalności, okazuje się, że najsilniejsze powiązanie podwyżek z wynikami finansowymi zachodzi w hotelarstwie i gastronomii. Jednocześnie branże te nie wiążą wzrostu płac z sytuacją na rynku pracy.

Dokładnie odwrotna zależność występuje w instytucjach edukacyjnych - wpływ wyników finansowych na podwyżki jest tam niewielki, duże znaczenia ma natomiast lokalny rynek pracy. Jakikolwiek wpływ związków zawodowych zauważali tylko szefowie firm produkcyjnych, budowlanych oraz handlowych ale, jak widać na wykresie, jest on minimalny. Firmy średnie wyżej oceniały wpływ wyników finansowych na podwyżki płac pracowników. W przeciwieństwie do małych mniejsze znaczenie miały natomiast sytuacja na rynku pracy i inflacja. Co ciekawe, małe przedsiębiorstwa stosunkowo częściej dostrzegały jakikolwiek wpływ związków zawodowych. Nie dziwi natomiast fakt, że szefowie firm z kapitałem w 100 proc. prywatnym spostrzegają większy wpływ wyników finansowych, mniejszy zaś inflacji. Z sondażu przeprowadzonego przez Agencję Badań Rynku Opinia wynika, że w II kwartale 2004 r. co piąta firma z sektora MSP podniosła wynagrodzenia swoim pracownikom. Przy czym częściej przyznawały podwyżki firmy średnie niż małe. Z drugiej strony, 5 proc. ankietowanych firm przyznało się do obniżenia płac swoim pracownikom.

Wykres 6. Zmiany wynagrodzeń w MSP w II kwartale 2004 r.

Źródło: Monitoring małych i średnich przedsiębiorstw MSP Index, lipiec 2004, www.opiniaabr.pl 

Większy wzrost wynagrodzeń w firmach średnich wynika z pewnością z odnotowanej również w badaniu ABR Opinii większej poprawy wskaźników finansowych średnich firm niż małych. W większym stopniu w średnich przedsiębiorstwach zwiększały się min. przychód ze sprzedaży, rentowność i płynność finansowa. Pamiętając o wynikach badań IPiSS, mówiących o większym powiązaniu wynagrodzeń z wynikami finansowymi właśnie w średnich firmach, większy wzrost wynagrodzeń w nich nie dziwi.
 

Podsumowanie

W małych i średnich przedsiębiorstwach pracuje obecnie większość Polaków. Mało tego, wielkość zatrudnienia w tym sektorze cały czas rośnie. Tymczasem okazuje się, że wynagrodzenia w tych przedsiębiorstwach są niższe od średniej krajowej liczonej przez GUS. Natomiast w mikroprzedsiębiorstwach zatrudnionych w 2002 r. było ok. 15 proc. pracujących Polaków i nic nie wskazuje, aby od tego czasu ten udział się zmniejszył. Płace w najmniejszych firmach są natomiast bardzo niskie. W 2003 r. wyniosły one zaledwie średnio 1348 zł, wobec 2201 zł w całej gospodarce. 

Rozwój sektora MSP z pewnością wpłynie na spadek bezrobocia w Polsce. Spowoduje też wzbogacenie się kraju liczone wzrostem  PKB, choćby poprzez wzrost eksportu i inwestycji. We wszystkich tych kategoriach makroekonomicznych sektor MSP ma bowiem coraz większy udział. Pozostaje jednak pytanie, czy rozwój sektora MSP nie spowoduje skutku ubocznego w postaci rozwarstwienia dochodów w Polsce. Powstanie bowiem coraz więcej niskopłatnych miejsc pracy. Natomiast stanowisk w dużych firmach o wysokich wynagrodzeniach ubywa. Już w tym momencie bowiem zauważalny jest trend wyższego wzrostu płac w dużych firmach. Ta kwestia wymaga jednak jeszcze dokładnych badań.


Maciej Dubis
wynagrodzenia.pl

Bibliografia:
1. M. Juchnowicz, System wynagrodzeń w małych i średnich firmach - realia oraz kierunki modernizacji, [w:] S. Borkowska, 
red., Motywować skutecznie, Warszawa 2004.
2. B. Sajkiewicz, Determinanty poziomu i wzrostu wynagrodzeń w małych i średnich przedsiębiorstwach, [w:] S. Borkowska, 
red., Motywować skutecznie, Warszawa 2004.
3. Struktura wynagrodzeń według zawodów w październiku 2002 r., GUS, Warszawa 2003.
4. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2001 - 2002, PARP, Warszawa 2003.
5. A. Zelek, Zewnętrzna analiza i ocena wyników badań Grup Roboczych I i III w ramach V Programu Ramowego UE nt. 
"Projektów Regionalnych Strategii Innowacyjności w województwie zachodniopomorskim", Szczecin 2004.
6. M. Gromulski, Monitoring małych i średnich przedsiębiorstw MSP Index, lipiec 2004, www.opiniaabr.pl 
7. www.parp.gov.pl
8. www.stat.gov.pl
9. www.isbc2004.pl